Sağlam Besin: En çok hangi besinlerde hile yapılıyor, korunmak ne kadar mümkün ?
İçinde manda sütü olmayan manda yoğurdu, sakatat içeren lahmacun, köfte yahut kebap, farklı yağlar karıştırılmış “saf” zeytinyağları ve margarin katılmış peynir…
Bunlar, Tarım ve Orman Bakanlığı’nın piyasadaki besin denetimlerinde tespit ettiği taklit ve tağşiş eserlerden kimileri.
Bakanlık Sağlam Besin websitesinde, “kişilerin hayatını ve sıhhatini tehlikeye düşürecek şekilde bozulmuş, değiştirilmiş ürünlere ait bilgiler” paylaşılıyor. Site sık sık güncelleniyor.
9 Ekim itibarıyla 546 ürünün yer aldığı taklit ya da tağşiş tespit edilen besin listesinde zeytinyağı, 200’den fazla problemli eserle ilk sırada yer alıyor.
Onu 150’ye yakın eserle et ve et ürünleri kategorisi izliyor. Üçüncü sıradaki süt ve süt eserlerinde 80’e yakın ürün sıralanıyor.
BBC Türkçe’ye konuşan uzmanlar artan enflasyon karşısında alım gücünün zayıflamasının hileli besinlerin yaygınlaşmasında bir faktör olduğunu söylüyor.
Bunun yanında sosyal medya üzerinden yapılan alışverişler de bu besinlerin denetlenmeden tüketicilere ulaşmasının önünü açabiliyor.
Uzmanlar, Bakanlığın besin listelerini yayımlaması adımının olumlu olduğunu fakat besinde güvenilirliğin sağlanması için bitkisel ve hayvansal ürünlerin üretim aşamasında başlayarak, raf ve tezgahlardaki satışına kadar tüm zincirin denetlenmesi gerektiğini söylüyorlar.
Tarım ve Orman Bakanlığı 7 bin 500 çalışanla sahada kontrollerin devam edeceğini ve uygunsuzluk tespit edilmesi halinde; toplatma, idari para cezası ve üretimin askıya alınması benzeri yaptırımların uygulandığını söylüyor.
Bakanlık, uygunsuzluğun insan hayatını ve sıhhatini tehdit etmesi halinde ilgililer hakkında suç duyurusunda bulunulduğunu belirtiyor.
En çok hangi besinlerde hile yapılıyor, neden?
Bakanlığın paylaştığı listelerde en fazla hile yapıldığı tespit edilen ürün zeytinyağı.
Hileli ürünlerin neredeyse tamamı, raflarda “naturel”, “sızma” ve “saf” benzeri tanımlamalarla yer alsa da, Bakanlık kontrollerine göre bu ürünlere tohum yağları karıştırıldığı görülüyor.
Tohum yağları başta ayçiçek olmak üzere soya, pamuk, fındık benzeri farklı bitkilerden elde ediliyor.
Firmalar Aydın, Bursa, Hatay, İstanbul ve İzmir benzeri farklı kentlere yayılmış durumda.
En çok hileli besinin tespit edildiği ikinci kategoriyse et ve et ürünleri. 150’ye yakın problemli köfte, kebap, kıyma, kıymalı börek benzeri ürünün yaklaşık üçte ikisine “kanatlı eti” karıştırıldığı belirtiliyor.
Kanatlı et maddelere göre tavuk, hindi, kaz, ördek ve gibi kanatlı hayvanların insan tüketimine uygun tüm modüllerini ifade ediyor.
Diğer problemli et ve et ürünlerine taşlık ve kalp benzeri sakatat; yahut “tek tırnaklı eti” katılması en yaygın hileler arasında.
Bunlar Bakanlığa göre, başta at, eşek, katır olmak üzere tek tırnağı olan hayvanların etlerini tarif ediyor.
Üçüncü sıradaki süt ve süt eserlerinde en çok yapılan hileler arasında peynirlere margarin benzeri bitkisel yağlar karıştırmak yahut nişasta eklemek benzeri tağşişler yer alıyor.
BBC Türkçe’nin sorularını yanıtlayan Besin Güvenliği Denetçisi Dilek Çelik, tüketiciler tarafından en çok tüketilen ve ekonomik olarak daha pahalı ürünlerin ilk sıralarda yer olmasının sürpriz olmadığını söylüyor.
Çelik, “Bu eserlerde tağşiş yapılması daha kolaydır ve tağşiş yapıldığında tüketicinin bunu fark etmesi zor olacaktır, tağşiş olup olmadığını tespit edebilmek için ürünlerin laboratuvarda test edilmesi gerekir” diye ekliyor.
Türkiye besin enflasyonunun dünya genelinde en yüksek seyrettiği ülkelerden biri olmayı sürdürüyor.
BBC Türkçe’ye konuşan TMMOB Zirt Mühendisleri Odası Başkanı Baki Remzi Suiçmez, “Yüksek fiyatın olduğu her ortamda kaçakçılık ve sahtecilik büyüyen bir sorun olarak karşımıza çıkıyor” diyor.
Yüksek fiyatların yanında nüfus artışı ve iklim değişikliği benzeri faktörlerin de hileli besinleri artırdığı düşünülüyor.
Dilek Çelik, “Sosyal medya üzerinden denetimsiz besin satışlarının yapılması, ve taklit ve tağşiş yapan kişi ve firmalara yönelik cezaların caydırıcı olmaması” faktörlerin de tesirli olduğunu söylüyor.
Köfteci Yusuf nasıl gündeme geldi, şirket ne açıkladı?
Bakanlık tarafından açıklanan listeyle ilgili en çok tartışılan mevzulardan biri de domuz etinin kullanımı.
Son günlerde Türkiye genelinde şubeleri olan bir restoran zincirinin eserlerinde domuz eti bulunduğu ve bu restoranın Köfteci Yusuf olduğu söylentisi yayılmıştı.
Köfteci Yusuf 10 Ekim’de bir açıklama yayımlayarak, “numune alma süreçleri esnasında birçok teknik hata” yapıldığını ve, “bu yanılgıların yapılan tahlillerin sonuçlarını gerçeklikten uzaklaştırdığı” öne sürdü.
Şirketin açıklamasında, “Analiz sonuçlarının maddi gerçeği yansıtmadığı, bu sonuçların kötü niyetli şahısların eylemleri sonucunda yahut gen testi olarak bilinen uygulamalarla yapılan tahlil testlerinde şirketimizin hiçbir dahili olmayacak şekilde oluşmuş bulaşı nedeniyle bu türlü bir sonuç çıktığı / çıkabileceği değerlendirilmektedir” sözleri kullanıldı.
Şirket tahlil sonuçlarının kendilerine “hızlı şekilde bildiri edilmemiş olması” nedeniyle “izlenebilirliği” sağlayamadıklarını ve “bu olumsuz sonucun nedenini net olarak tespit edemediklerini ” savundu ve ekledi.
“Ancak şirket olarak bu türlü bir durumun yaşanmasının mümkün olmadığına eminiz.”
Basında, Bakanlığın kontrol raporu olduğu ve restoran zincirinin eserlerinde domuz eti bulunduğunu gösterdiği iddia edilen raporlar yayımlanmıştı.
Ancak bu sonucun yürütmeyi durdurma kararı nedeniyle Emniyetli Besin listesinde yayımlanmadığı iddia edilmişti.
Şirket açıklamasında, tezler karşısında bugüne kadar herhangi bir açıklama yapılmamasının nedeninin, “devam eden tüzel süreçlere ve yargıya olumsuz tesirde bulunmaktan kaçınmak” olduğu belirtildi.
Şirketin açıklamasından kısa bir süre sonra Bakanlık, Köfteci Yusuf’u ‘Sağlığı Tehlikeye Düşürecek Gıdalar’ listesine dahil etti.
Ünlü restoran zincirinin sunduğu köfte ve döner besinlerinde domuz eti bulunduğu belirtildi.
Domuz eti neden kullanılıyor?
Bakanlığın çevrimiçi olarak yayımladığı kontrol sonuçları arasında domuz eti sadece Sağlığı Tehdit Eden eserler listesindeki iki şirketin eserlerinde kullanılmış görünüyor.
Peki, domuz eti, kimi toplumlarda yaygınlıkla tüketilmesine ve bariz bir maliyet avantajı sağlamamasına karşın neden tüketilmesi sakıncalı eserler listelerinde yer alıyor?
Gıda Güvenliği Denetçisi Dilek Çelik, “Satılan ürünün daha ucuza getirilmesi için fiyatı yüksek olan kırmızı et eseri içine fiyatı daha ucuz olabilecek domuz eti yahut diğer at, eşek benzeri tek tırnaklı hayvan etlerinin karıştırılmasının” en çok yapılan tağşişlerden biri olduğunu söylüyor.
Çelik bunların tüketim için çiftliklerde yetiştirilen domuzlar olmadığının altını çiziyor:
“Ülkemizde hobi gayeli yaban domuzu avcılığı da yapılmaktadır. Hobi emelli avlanan domuzların eserlerde kullanılmış olması olasıdır.
“Bir diğer neden de süratli büyüyen fast food zincirlerinde şirket yöneticilerinin besin güvenliği konusunda farkındalık ve şuurunun eksik olması, tağşiş yaptığında bunun beklenen sonuçlarını düşünmemesi ve kontrollerin yetersiz olmasının yanında, verilen cezaların caydırıcı olmaması olabilir” diye ekliyor.
Bütçe aşmadan hileli besinlerden sakınmak ne kadar mümkün ?
Uzmanlara göre insanların hileli besinleri yalnızca beş duyuyla anlaması çoğu zaman mümkün olmayabilir.
Gıda Güvenliği Denetçisi Çelik, besin alışverişi sırasında alınabilecek birtakım tedbirleri şöyle sıralıyor:
Tarım ve Orman Bakanı İbrahim Yumaklı 10 Ekim’de yaptığı açıklamada, “Bu yıl 1 milyona yakın kontrol yaptık. 16 bin uygunsuzluk tespit ettik. 800 milyon liraya yakın idari para cezası uyguladık. Bunlardan 368’i için savcılıklara suç duyurusunda bulunduk. Tüketicimizin emniyetli besine ulaşması en doğal hakkı. Buna ilişkin herhangi bir uygunsuzluğa toleransımız olmayacak” dedi.
Ancak bu kontrollerin kapsamının artırılabileceğini düşünenler de var.
Baki Remzi Suiçmez, “gıdada güvenilirliğin sağlanması için bitkisel ve hayvansal ürünlerin üretim aşamasında başlayarak, raf ve tezgahlardaki satışına kadar tüm zincirin denetlenmesi gerektiğini” söylüyor.