Hangi ülkeler depremle yaşamayı nasıl öğrendi?

Deprem riski altında olan kimi ülkeler geçmişte yaşadıkları acı deneyimlerin akabinde esaslı bir değişim sürecine girdi. Alınan tedbirler, zelzelenin felakete dönüşmesinin büyük ölçüde önüne geçiyor. Her deprem bir felaket midir? Depremin bir felakete dönüşmesini engellemenin bir dizi yolu olduğuna dikkat çeken uzmanlara göre, hayır.  Dünyada zelzele riski altında olan kimi ülkelerin aldıkları tedbirler sayesinde şiddetli sarsıntıları dahi taban hasarla atlattığı örnekler bu görüşü doğrular nitelikte. İstanbul’u sarsan 6,2 büyüklüğündeki sarsıntı, Türkiye’de de tedbir tartışmalarını yeniden alevlendirdi.

Peki, afet tedbire siyasetlerinde parmakla gösterilen ülkeler hangi tedbirleri alıyorlar ve sarsıntıyla mücadelede nasıl bu kadar başarılı oluyorlar? İşte birtakım örnekler…

Japonya: Yeryüzünün hareketine karşı koymayan mimari
Depremle mücadele denince akla gelen ilk ülkelerden biri Japonya. Büyük sarsıntıların sık görüldüğü yüksek sismik risk bölgesi olan bu ada ülkesi 1923’te yaşanan 7,9 büyüklüğündeki zelzelede ağır kayıplar verdi. Yaklaşık 140 bin kişinin hayatını kaybettiği Kanto sarsıntısından sonra alınan tedbirler ise süratle tesirini gösterdi.

2011’de yaşanan Tohoku zelzelesi 9,0 büyüklüğünde olmasına karşın can kaybı 20 bin civarında kaldı.  Bunda sarsıntıdan saniyeler önce halkı uyaran sistemin rolü büyük. Japon Meteoroloji Dairesi tarafından işletilen Zelzele Erken İhtar (EEW) sistemi, dünyada halka açık olarak kullanılan en gelişmiş sistemlerden biri olarak kabul ediliyor. Sistem, Japonya çapında 4 binden fazla sismometreden oluşan bir ağı kullanarak bir sarsıntının yarattığı ilk ve daha az yıkıcı P dalgalarını tespit ediyor. Akabinde daha güçlü S dalgaları gelmeden önce telefon, televizyon, radyo, hoparlör ve ulaşım sistemleri aracılığıyla ihtarlar gönderiyor ve vatandaşlar sarsıntıdan 5 ila 30 saniye öncesinde uyarılabiliyor. Bu süre; trenleri yavaşlatmak, gaz vanalarını kapatmak, asansörleri durdurmak ve insanları inançlı bir yere pozisyonlandırmak için kâfi görülüyor.

Ülke, ayrıyeten zelzeleye güçlü binaların inşasında benimsediği başarılı mimari yaklaşımla biliniyor. Bu yaklaşım, esnekliğin binaların ayakta kalma talihini artırdığı fikrini baz alıyor.

Japonya’da klâsik mimari binaların temelinde esneklik prensibini baz alıyorFotoğraf: Imago Images/AFLO
Massachusetts Teknoloji Enstitüsü’nden (MIT) Miho Mazereeuw, 2024’ün başında meydana gelen 7,5’lik sarsıntının akabinde CNN’e verdiği demeçte ülkenin gelenekle yeniliği birleştiren mimari anlayışını şöyle özetlemişti: “Kavramsal olarak her şey şu fikre dayanıyor: Yeryüzünün hareketine karşı koymak yerine, binanın o hareketle birlikte salınmasına izin vermek.” Japonya’nın hazırlıklı olma kültürünü husus alan “Felaketten Önce Tasarım” isimli kitabın yazarı olan Mazereeuw, bilhassa hastanelerin ve kritik ehemmiyete sahip yapıların kauçuk taşıyıcı sistemler üzerine inşa edildiğine, böylelikle binaların gerektiğinde esneyebildiğine dikkat çekmişti. Bu zelzele ülkesi, sadece önleyici önlemler açısından değil, zelzele sonrası hazırlıkları açısından da örnek teşkil eder nitelikte. Yaklaşık 37 milyonu aşkın nüfusu ile dünyanın en kalabalık metropolü olan Tokyo’da 240’ın üzerinde resmi tahliye alanı belirlenmiş durumda. Kentte park ve okullara ait alanlar benzeri afetten çabucak sonra bölge sakinlerinin toplanabileceği geniş açık alanların yanı sıra, meskenlerine dönemeyenlerin barınabilecekleri tahliye merkezleri ve sığınaklar da bulunuyor.

Belirlenen tahliye alanları; kent şartları ve nüfus değişimlerine göre her beş yılda bir Tokyo yönetimi tarafından güncelleniyor.

2024’ün başında yaşanan Ishikawa zelzelesinin akabinde tahliye alanlarında toplanan vatandaşlarFotoğraf: Kyodo News/AP/picture alliance

Şili: Baştan aşağı değişim mümkün
Japonya gibi, dünyanın en faal zelzele nesillerinden biri olan Pasifik zelzele neslinde yer alan Şili de geçmişte sarsıntının yıkıcı sonuçlarını deneyim etmiş ülkelerden biri. 1960’da meydana gelen Valdivia zelzelesi 20. yüzyılda dünyada görülen en güçlü zelzele olarak kayıtlara geçti. 9,5 büyüklüğündeki bu sarsıntı ve akabinde gerçekleşen tsunami hem Şili’de hem de Pasifik kıyılarındaki diğer ülkelerde binlerce kişinin hayatına mal oldu. Sismoloji bilimi açısından bir dönüm noktası olan sarsıntı, orta ölçekli bir iktisada sahip bu Güney Amerika ülkesinde de kapsamlı bir değişim sürecinin başlamasına neden oldu.  Şili, bu tarihten itibaren hummalı bir afet yönetimi oluşturma sürecine girdi. Bu bütünlükçü süreç; mühendislik, kurumsal, teknolojik ve eğitime yönelik reformlarıyla bu ülkeyi afet yönetimi açısından sadece Latin Amerika’nın değil, dünyanın en iyi organize olan ülkelerinden biri haline getirdi.

1960’da binlerce kişinin vefatına neden olan Valdivia zelzelesi, Şili için bir dönüm noktaıs oldu.Fotoğraf: picture-alliance/United Archives/TopFoto
1960 felaketinden sonra ülkedeki yapıların sismik fliyetlere sağlam biçimde tasarlanmasına yönelik olarak katı bir yönetmelik hayata geçirildi. Bu düzenlemelere sadık kalınması 2010 Maule zelzelesi gibi, daha sonra meydana gelen sarsıntılarda binaların gösterdiği dayanıklılıkla meyvelerini verdi. Ülke, afet yönetimi konusunda uluslararası toplumla işbirliğini de geliştirdi. Şili Ulusal Afet Tedbire ve Müdahale Servisi (SENAPRED), Birleşmiş Milletlerle afet siyasetlerine ilişkin toplantılar gerçekleştiriyor. 2024’te düzenlenen bir yuvarlak masa toplantısına katılan SENAPRED Ulusal Başkan Yardımcısı Alicia Cebrian, güçlü altyapının güçlendirilmesine yönelik siyaset ve tedbirlerin uygulanabilmesi için dallar arası diyaloğun ehemmiyetini şu sözlerle vurgulamıştı: “Şunu öğrendik ki, tek bir tahlil yok; bağlama göre değişebilecek, siyaset değişikliklerinden kapasite geliştirmeye kadar uzanan bir dizi tedbir kombinasyonu söz konusu.” Afet idaresinde merkezi hükümetin yerel toplulukların faal iştirakiyle çalışması da Şili’yi öne çıkartan etkenlerden biri.

Belediyelerde kurulan komiteler, yerel afet risklerini belirleyip, toplumun iştirakiyle tahliller üretiyor. Zelzeleyle mücadele şuurunun ülkenin eğitim sistemine entegre edilmesi ve yapılan düzenli tatbikatlar da afet tedbire sürecince çok önemli rol oynuyor.

Kanada: Örnek teşkil eden toplanma merkezleri
Kanada denince akıllara öncelikli olarak deprem gelmiyor. Çünkü ülke topraklarının büyük kısmı levha sonlarından uzak pozisyonda.

Fakat batı Kanada için durum farklı. Bölge, faal levha sonlarına yakın olduğu için risk altında. Bu bağlamda, toplanma alanları riskli bölgeler için özel ehemmiyet atfedilen önlemlerden biri. Dünyada yaklaşık 3 milyar kişinin yüksek sismik aktivite bölgesinde yaşadığına dikkat çeken Alberta Üniversitesi Yer ve Atmosfer Bilimleri Kısmı İdari Sorumlusu Jeff Birchall, “2050’ye dek riskli büyük kentlerde nüfusun iki katına çıkması bekleniyor” diyor. Birchall’a göre, bu nedenle bir sarsıntının akabinde ağır şekilde kullanılan park, meydan, spor alanları ve sokaklar benzeri açık alanların daha akla yatkın tasarlanması kritik değerde. Vancouver’da bu maksada yönelik olarak kent genelinde “afet destek merkezleri” bulunuyor. 23 adet toplum merkezinin yanı sıra, Oppenheimer parkı ve kentteki halk kütüphanesinin bir şubesinin de mümkün ihtiyaç halinde bu fonksiyonu görmesi öngörülüyor.

Bir zelzele risk bölgesi olan Vancouver’da kent genelinde “afet destek merkezleri” bulunuyorFotoğraf: picture-alliance/All Canada Photos
Kolayca bulunabilmeleri için sarı tabelalarla işaretlenen bu merkezler, afet idaresinde önerildiği benzeri kentin stratejik noktalarında bulunuyor.

Bu merkezler, afetten çabucak sonra bir buluşma noktası ve sığınak olarak fonksiyon gösterirken, afeti takip eden günlerde ise temel barınma ve besin muhtaçlıklarının karşılanması, toparlanma sürecine dair bilgi ve hizmetlere erişim sağlanması, toplumsal teşebbüslerin uyumu benzeri farklı gereksinimlere yönelik olarak tasarlandı. Bu merkezler, toplumsal dayanışmanın önünü açması, stratejik konumlandırılmaları, farklı afet cinslerine karşılık verecek esnekliğe sahip olmaları ve sürdürülebilir hizmet modeli açısından örnek teşkil ediyor.

Meksika: Acı bir yıldönümünden uyanış gününe
19 Eylül 1985’te gerçekleşen Michoacan Sarsıntısı, Meksika tarihinin en büyük afetlerinden biri olarak kayıtlara geçti. 8,0 büyüklüğündeki bu sarsıntıda yaklaşık 10 bin kişi hayatını kaybederken binlerce Meksikalı da evsiz kaldı. 19 Eylül 2017’de, bu acı günün yıldönümünde, 7,1 büyüklüğünde bir öbür zelzele daha meydana geldiğinde ise ülkede artık çok şey değişmişti. 1985 zelzelesinin akabinde geliştirilen erken ikaz sistemi SASMEX, bu değişimin en çok önemli ayaklarından birini oluşturdu.

1991’de fliyete geçen sistem dünyada halka yönelik ilk sarsıntı erken ikaz sistemi olma özelliğini taşıyor. Sistem, Guerrero kıyı şeridine yerleştirilen sismometreler aracılığıyla büyük zelzeleleri tespit ediyor. Akabinde ikazlar, elektronik yollarla Mexico City’e iletiliyor ve il genelinde alarmlar çalıyor. Depremlerin merkez üssü ile Mexico City arasındaki aralık sayesinde, bu sistem çoklukla bir dakikadan fazla evvelce ikaz verebiliyor. Bu da insanların inançlı alanlara geçmeleri için hayati zaman kazandırıyor.

Meksika’da 19 Eylül 2023’te ulusal sarsıntı tatbikatı, 8,0 büyüklüğünde bir sarsıntı senaryosuna göre gerçekleştirildiFotoğraf: Carlos Santiago/eyepix/picture alliance
Michoacan Depremi’nin yıldönümü ise Meksika için sırf bir yas günü değil, aynı vakitte bir uyanış günü. Her yıl 19 Eylül’de ülke genelinde büyük çaplı zelzele tatbikatları düzenleniyor. Okullarda ve diğer kamu binalarında tahliye tatbikatları gerçekleştiriliyor. Yapıların zelzeleye dayanıklılığına yönelik atılan adımlar ve hayata geçirilen yönetmelikler de sarsıntı bölgesinde yer alan ülkede can ve mal kayıplarını minimuma indirme konusunda çok önemli rol oynuyor.