İstanbul, depremi nasıl can kayıpsız ve ağır yıkım olmadan atlattı?

Merve Kara-Kaşka
BBC Türkçe

Marmara Denizi’nde 23 Nisan’da meydana gelen 6,2 büyüklüğündeki zelzele İstanbul’da büyük bir yıkıma ve can kaybına neden olmadı.

Resmi verilere göre, İstanbul’da 6,2 büyüklüğündeki zelzelenin akabinde 266 artçı sarsıntı kaydedildi.

Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanı Murat Kurum, depremin sonraki günü İstanbul başta olmak üzere Bursa, Balıkesir, Tekirdağ ve Yalova’da yaşayanlardan toplam 1399 yapı ihbarı alındığını açıkladı.

Kurum, 7 binanın az hasarlı olduğunun tespit edildiğini söyledi.

Sağlık Bakanı Kemal Memişoğlu ise zelzelede birincil yaralanmanın olmadığını belirtti.

Deprem sonrası panik nedeniyle kaçarken yaralanan bireylerin hastanelere başvurduğunu aktaran Memişoğlu, 60 kişinin hastanelerde tedavi edildiğini söyledi. Bakan, hayati tehlikenin olmadığını ekledi.

Türkiye’de geçmişte benzer büyüklükteki sarsıntılarda vefatlar ve yıkımlar yaşanmıştı.

Peki İstanbul ve etrafı 23 Nisan sarsıntısını nasıl can kaybı yaşamadan ve büyük bir felakete dönüşmeden atlattı?

BBC Türkçe’ye konuşan uzmanlar bu sorunun cevabını bulmak için birden fazla faktörün dikkate alınması gerektiğini söylüyor.

BBC Türkçe’ye konuşan Bilim Akademisi Üyesi Jeoloji Mühendisi Prof. Dr. Okan Tüysüz, bunlardan birincisinin zelzelenin merkez üssünün kente uzaklığı olduğunu belirtiyor.

AFAD’a göre Silivri’ye yaklaşık 23 km uzaklıkta meydana gelen zelzelenin derinliği de 7 km kadardı.

Tüysüz, “Depremin odağı ne kadar uzaksa sizi o kadar az tesirler: İstanbul’un içinde faal fay yok, faylar Marmara Denizi’nde” hatırlatmasında bulunuyor.

Tüysüz’ün verdiği bilgiye göre, muhtemel bir yıkımı etkileyen ikinci faktör, sarsıntının büyüklüğü ve kırılan fayın uzunluğu.

“6,2 olağan şartlarda yıkıcılığın olmadığı, (yıkıcı etkinin) ucu ucuna yeni başladığı bir büyüklük olarak düşünülebilir” diyor.

Bu büyüklüğün İstanbul’daki yapı stoğunun kalitesi için bir test olmadığı belirtiliyor.

BBC Türkçe’ye konuşan Türkiye Deprem Vakfı Yönetim Kurulu Üyesi Cemal Gökçe, “Toplam uzunluğu 100 km’yi bulan bir fayın yalnızca 10 km’sinin kırıldığı, küçük, orta büyüklükte denemeyecek bir zelzelede bile epeyce fazla yapının hasar gördüğünü düşünüyorum” diyor.

Sadece yapılan ihbarları esas alan hasar raporlarının eksik olabileceği ikazında bulunan Gökçe, kimi hanelerin hasara karşın ihbarda bulunmamış olabileceğini de belirtiyor.

Uzmanlar, İstanbul’u etkileyecek 7 ve üzeri bir sarsıntı riskinin hala canlı olduğu görüşünde.

2019 yılında İstanbul Büyükşehir Belediyesi hazırlanan İstanbul’un Muhtemel Zelzele Kayıpları Kestirimlerinin Güncellenmesi çalışmasına göre, kentte 7,5 büyüklüğünde bir zelzele gerçekleşmesi durumunda 50 bine yakın binanın ağır yahut çok ağır hasar alması bekleniyor.

150 bine yakın binanınsa orta hasarlı olacağı öngörülüyor.

BBC Türkçe’ye konuşan Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği (TMMOB) İnşt Mühendisleri Odası Yönetim Kurulu Başkanı Nusret Suna da yaşanan zelzelenin binaların durumuyla ilgili teminat kabul edilemeyeceğini savunuyor.

Suna, İstanbul’daki yapı stoğunun sarsıntı açısından inançlı sayılabilmesi için 7 ve üzerindeki zelzele senaryolarına hazır olması gerektiğini söylüyor.

‘Üçüncü derece zelzele bölgesinde görülen ivmeye denk’

Uzmanlara göre zelzelelerin yıkıcı tesirinde bir diğer belirleyici faktör zelzelenin ivmesi.

Jeoloji Mühendisi Prof. Dr. Okan Tüysüz, ivmeyi, “deprem dalgalarının yatay ve düşeyde binalara uyguladığı kuvvet” olarak tanımlıyor.

Buna göre sarsıntının ivmesi büyüklüğüyle ve çoğu durumda fayın uzunluğuyla doğru orantılı. Diğer yandan yer ne kadar zayıfsa ivme de o kadar kuvvetli oluyor.

Tüysüz, 23 Nisan zelzelesinin ivmesinin de 0,2g olarak ölçüldüğünü ifade ediyor.

Bunun olağan şartlarda “üçüncü derece sarsıntı bölgesine karşılık gelen”, “çok düşük” bir ivme olduğunu vurguluyor.

“Deprem tehlike haritasında İstanbul’da beklenen ivme 0,6g ve binaların ona göre yapılıyor olması gerekiyor” diye ekliyor.

Bilim Kurulu Üyesi profesör, İstanbul’da bu yükseklikte bir ivmeyle sarsıntı olması durumunda yıkım görülmemesinin imkansız olduğunu tahmin ediyor.

Tüysüz, on binlerce binanın ağır hasar riski altında olduğunu vurguluyor.

“Deprem oldu bitti, bundan sonra sarsıntı olmaz rehavetine kapılmamak lazım” diye uyarıyor.

‘İstanbul 1999 sarsıntısından daha iyi durumda değil’

Peki zelzele afete hazırlık kültürü açısından nasıl bir görüntü çizdi?

BBC Türkçe’ye konuşan uzmanlar daha hazırlıklı olunabileceği görüşünde.

Okan Tüysüz, her zelzeleden sonra birkaç gün yaşanan ağır tartışmaların kısa sürede unutulduğunu hatırlatıyor.

Geçmişte 20 yıl İnşt Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi Başkanlığı yapan Cemal Gökçe, İstanbul’un 1999 sarsıntısı periyoduyla karşılaştırıldığında “daha iyi durumda olmadığı” yorumunu yapıyor.

Gökçe, bu kıyaslamayı şöyle açıklıyor:

“O zaman İstanbul’un nüfusu azdı, yapı stoğu bu kadar ağır değildi, yeşil alanlar daha çoktu. O dönem 14 kişilik kent afet merkez kurulunda yer alıyordum. Kentte 496 toplanma alanı belirlemişti, ama o zaman bile bu sayının yetersiz olduğu; her mahallede birkaç tane toplanma alanına ihtiyaç olduğu belirtiliyordu. Şu Anda onlardan 60 civanında kaldı, boş alanlar bile yapılaşmaya açıldı.”

Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD), 2019 yılında toplanma yerlerinin tespitinde göz önüne alınan kriterleri açıklamış ve İstanbul’da 2 bin 864 adet toplanma alanı olduğunu duyurmuştu.

Ancak, aralarında TMMOB’un da bulunduğu kimi sivil toplum kuruluşları, bu alanların çok önemli bir kısmının gerekli kriterleri sağlamadığını ve 1999 zelzelesinin akabinde belirlenen alanların dörtte üçünün imara açıldığını öne sürmüştü.

Depremle birlikte İstanbul’da telefon sınırlarının kilitlendiği ve trafikte yoğunluk yaşandığına ilişkin şikayetler yaygın şekilde dile getirildi.

Ulaştırma ve Altyapı Bakanı Abdülkadir Uraloğlu 24 Nisan’da GSM operatörleriyle gerçekleştirilen toplantı sonrası yaptığı açıklamada, sarsıntı sırasında haberleşme kapasitesinin olağana göre 2 buçuk kat arttığını söyledi.

Uraloğlu aramaları karşılanmaması oranının yüzde 25 civarında tespit edildiğini belirtti.

Cemal Gökçe, muhtemel büyük bir zelzele için bu türlü bir tablonun telaş verici olduğunu savunuyor:

“Birçok yerde yangınlar çıkacak. Trafik kilit, telefonlar çalışmazken nasıl ulaşılacak?”