Hormon ilaçlarına getirilen kısıtlama trans bireyleri nasıl etkiliyor?

Devian Maside & Burak Abatay
BBC News & BBC Türkçe

Sağlık Bakanlığı’na bağlı Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu, 20 Kasım 2024’te kimi hormon ilaçlarının artık sadece reçete ile satılabileceğini duyurdu.

Kısıtlanan ilaçlar arasında trans erkeklerin kullandığı testosteron enjeksiyonları ve jeller ile trans bayanların kullandığı östrojen artırıcı kontraseptifler de bulunuyor.

Bunlar trans bireylerin cinsiyet ahenk süreçlerinde kullandığı hormon tedavisi ilaçları.

Bakanlık bu düzenlemenin “yanlış kullanımı” ve “suistimalleri” önlemeyi amaçladığını söylüyor.

LGBTİ+ aktivistler ise uygulamaların cinsiyet ahenk süreçlerini olumsuz yönde etkilemesinden tasa ediyor.

Uzmanlar bu ilaçların reçeteli satılması gerektiği konusunda hemfikir.

Gazi Üniversitesi’nde psikyatri profesörü olan ve uzun yıllardır LGBTİ+ bireylerle çalışan Prof. Dr. Selçuk Candansayar, “Eğer cinsiyet geçiş klinikleri, psikiyatrlar ve endokrinologlar siyasi baskı altında olmasaydı, bu reçete gerekliliği son derece doğru bir uygulama olabilirdi. Fakat mevcut kaidelerde, çoğu trans birey kendi kendilerine aldıkları bu hormon tedavilerini tek çıkış yolu olarak görüyor” diyor.

İstanbul’da yaşayan trans aktivist ve fotoğraf sanatkarı Üzüm, yeni düzenlemelerin tesirlerine ilk elden şahit olduğunu söylüyor.

BBC Türkçe’ye konuşan Üzüm yakın arkadaşları arasında intihar fikirlerini tetikleyen yorumlar duyduğunu aktarıyor ve ekliyor:

“Birçok kişi ‘Ne yapacağız? Yeniden bayan mı olacağız?’ diye soruyor.”

Ömrü boyunca bu hormon ilaçlarını kullanmak zorunda olduğunu belirten Üzüm, elinde son bir kutu ilaç kaldığını söylüyor.

Teknik olarak ilacı yazdırması mümkün olsa da daha önce yaşadığı hastane tecrübelerinin kendisini korkuttuğunu ifade ediyor:

“Çok büyük travmalarım var. Çok sefer hekimler tarafından reddedildim. Hakarete uğradım. Bunları yaşadıktan sonra translar kurumlara olan inancını kaybediyor.”

BBC Türkçe, bu haberle ilgili daha ayrıntılı bilgi talebiyle Sağlık Bakanlığı’na başvurdu lakin cevap alamadı.

‘Yanlış kullanılırsa önemli risklere neden olabilir’

Türkiye’de cinsiyet değişimi, Türk Uygar Kanunu’nun 40. unsuru kapsamında düzenlenmiş yasal bir süreç.

Cinsiyet değiştirmek isteyen 18 yaşını doldurmuş, bekâr ve “transseksüel yapıda” olduğunun sağlık raporuyla belgeleyebilen şahıslar mahkemelere başvurabiliyor.

Mahkeme, cinsiyet değişimi için izin verdiğinde bu kişi, özel ya da devlet hastanesinde ameliyat da dahil tedavi sürecine başlayabiliyor.

Ancak birçok kişi bu süreci resmi yollardan değil kendi imkanlarıyla yönetiyor.

BBC Türkçe’ye konuşan fakat ismini vermek istemeyen Türk Tabipleri Birliği (TTB) ve Türkiye Psikiyatri Derneği üyesi bir tabip de cinsiyet değiştirmeye karar veren birçok kişinin psikiyatrist yahut endokrinoloğa erişmekte yaşadıkları zahmet nedeniyle kendi başlarına hormon tedavisi kullandığını söylüyor.

Ankara’da iki yıldır kendi imkanlarıyla geçiş sürecini yöneten Temmuz “Hormonları nasıl inançlı kullanabileceğimizi birbirimize öğretiyoruz. Bu, topluluk içinde kuşaktan jenerasyona aktarılan bir bilgi” diyor.

Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu, 20 Kasım 2024’te yayınlanan kararla bu ilaçlara erişimi reçeteye bağladı ve eczanelere de ilaçların temini konusunda kota getirdi.

Kararı eleştiren tabipler dahi kimileri ömür uzunluğu kullanılan bu ilaçların titiz tüketilmesi gerektiği konusunda hemfikir.

Prof. Candansayar BBC Türkçe’ye yaptığı değerlendirmede “Bunlar güçlü ilaçlar. Yanlış kullanıldıklarında kardiyovasküler hastalıklar, yüksek tansiyon ve hatta kanser benzeri önemli sağlık risklerine neden olabilir. Bilhassa tıbbi nezaret olmadan kullanıldığında, östrojen ve progesteron tehlikeli olabilir” diyor.

Ancak Türkiye’deki mevcut şartlarda reçetenin cinsiyet değiştirme süreçlerine erişimi kısıtlayacağı ihtarında bulunuyor.

İlaçların reçeteli satılması neden eleştiriliyor?

Türkiye LGBTQIA+ Tıp Öğrencileri Ağı, hormon tedavisinin ansızın kesilmesinin önemli fizikî ve zihinsel sağlık sonuçları doğurabileceği konusunda uyarıyor.

Bunlar arasında ani sıcak basmaları, yorgunluk, uyku bozuklukları ve trans erkekler için birtakım durumlarda adet döngüsünün yeniden başlaması bulunuyor.

Cinsiyet ahenk ameliyatı geçirmiş bireyler için hormon tedavisinin ansızın kesilmesi kemik yoğunluğunda süratli düşüşlere ve kardiyovasküler komplikasyonlara da yol açabiliyor.

Temmuz içinde bulunduğu durumu, “İki yıllık emek, iki yıllık maddi yük ve muazzam bir baskı. Nihayet kendimi rahat hissettiğim bir vücuda kavuştum. Ama şayet hormonlara erişimim kalmazsa, vücudumun geriye dönük değişimini izlemek yıkıcı olabilir” sözleriyle açıklıyor.

TTB üyesi doktor bu ilaçları reçeteyle kısıtlamanın “insanların merdiven altı yollarla yahut kayıt dışı tedaviler kullanmasının önüne geçmeyeceğini”, bilakis bu eğilimi artıracağını düşünüyor.

Bu tabibe göre tahlil, cinsiyet ahengiyle ilgili insanların psikiyatristlere yahut diğer tabiplere ulaşmasını kolaylaştırmak:

“Bununla ilgili bir adım atmadan yalnızca erişimi güçleştirmek insanların sağlığı öncelenerek alınmış bir karar benzeri durmuyor.”

Trans bireylerin ne kadarı ilaçlara erişebiliyor?

Pembe Hayat LGBTİ+ Dayanışma Derneği’nin öncülüğünde başlatılan bir çevrimiçi anket, 20 Kasım 2024’teki reçete kısıtlamasının akabinde trans bireylerin hormon tedavisi ilaçlarına erişiminde meşakkatler yaşandığını ortaya koyuyor.

Ankete katılanların yüzde 62’si hormon tedavisine sıkıntısız erişebildiğini söylüyor.

Katılımcılar ilaçlara erişimde bürokratik mahzurlar (yüzde 36), ecza depolarındaki tedarik sıkıntıları (yüzde 32), artan maliyetler (yüzde 28) ve sağlık hizmeti sağlayıcılarına ulaşmadaki zorluklardan (yüzde 26) bahsetti.

Ankete katılanların yüzde 77’si ise tedavi ile ilgili mali yüklerinin arttığını ifade etti.

Ankara’da yaşayan trans aktivist ve 17 Mayıs Derneği Uluslararası İlişkiler Sorumlusu Janset Kalan, BBC Türkçe’ye “Bu yeni düzenleme, trans bireyler açısından sırf sıhhatle ilgili önemli sonuçlar doğurmakla kalmıyor, aynı vakitte yoksulluğu da derinleştirme riski taşıyor” değerlendirmesinde bulundu.

Kalan, cinsiyet ahenk sürecine ilişkin sağlık hizmeti sunabilen sınırlı sayıdaki hastanede yaşanan yoğunluk nedeniyle, randevu bulmanın, tedaviye başlamanın yahut yeni reçete almanın da zorlaştığını savunuyor.

Özellikle 25 yaş ve altı genç translarda gelecekleriyle ilgili derdin daha da derinleştiğini belirten Kalan, müracaatlarda “özkıyım benzeri olumsuz kanıların arttığını” söylüyor.

‘Kısıtlamalar şaşırtıcı’

BBC Türkçe’nin konuştuğu LGBTİ+ hakları savunucuları kararı eleştiriyor.

Avrupa, Uluslararası Lezbiyen, Gey, Biseksüel, Trans ve İnterseks Derneği (ILGA) ilaç kısıtlamasının bilhassa fakir transların ilaçlara erişimine zarar vereceğini söylüyor.

Dernek, “Birçok trans artık bu hormonlara erişemeyecek ve hatta kimileri bunları temin etmek için sağlık riskleri ve fahiş fiyatlarla sonuçlanabilecek sistemsiz yollara başvuracak” ihtarında bulundu.

Türkiye LGBTQIA+ Tıp Öğrencileri Ağı da “Hormonlara reçetesiz erişim konusundaki bu kısıtlama şaşırtan. Hala reçetesiz satılan ve önemli risk taşıyan öbür ilaçlar temin edilebiliyorken hormonlara reçetesiz erişimin yararları risklerinden fazladır” diyor.

Kaos GL’den İnsan Hakları Uzmanı Defne Hoş, “Zaten Türkiye’de cinsiyet ahenk süreci şartları ve cinsiyetin hukuken tanınması süreçleri epey zor işliyor. İlaçların kısıtlanması bu zorluğu pekiştiriyor” yorumunu yapıyor.

Güzel, üzerlerindeki baskının giderek daha da arttığını söylüyor ve ekliyor:

“LGBTİ+’ların acil muhtaçlıkları var. Sıhhate erişim, barınma, ve istihdam bunların başında geliyor. Nefret cinayetlerine, akınlarına ve telaffuzlarına karşı durmak artık hayat memat sorunu. Bizler burada olmaya, hakkımızı savunmaya devam edeceğiz.”

Trans kliniklerine kontrol ne manaya geliyor?

Sağlık Bakanlığı’nın ilaçlarla ilgili kararından kısa süre sonra devlet hastanelerindeki trans klinikleri ile ilgili de bir gelişme yaşandı.

30 Ocak’ta da kamu hastanelerinde kontrol süreçlerini güçlendirmek amacıyla yeni bilimsel komisyonlar oluşturuldu.

Bu komisyonlar arasında “Cinsiyet Değişikliği Kontrol ve Değerlendirme Bilimsel Komisyonu” da bulunuyor.

Bu komisyon, cinsiyet disforisi (cinsiyet hoşnutsuzluğu) tanısı alan hastaların başvurduğu hastaneleri inceleyecek.

Alınan kararla birlikte, Cerrahpaşa, Hacettepe, Marmara, Kocaeli ve Çapa benzeri üniversite hastanelerinde fliyet gösteren trans klinikleri kontrole tabi tutulacak.

Sağlık Bakanlığı, cinsiyet değişikliğinin yanı sıra radyolojiden ortopediye pekçok kısımda açıklan komitelerin “sistemdeki aksaklıkları tespit edeceğini ve yeni bilimsel rehberler hazırlayacağını” söylüyor.

Bakanlık bu sayede sağlık bölümündeki denetim düzeneklerinin daha tesirli hale getirilmesini planlıyor.

Prof. Candansayar, komisyonun “Bürokratik manada cinsiyet değiştirme kliniklerini ortadan kaldırma” amaçladığı taşıdığını öne sürüyor.

Prof. Candansayar, “Baskı, heteroseksüel olmayan bütün cinsel yönelimlere dönük” yorumunu yapıyor.

Hükümetin LGBTİ+ bireyleri toplumun dışına ittiğini savunan Prof. Dr. Candansayar, “Onları ayrımcılığa maruz kalmayı hak eden ikinci sınıf vatandaşlar haline getiriyor. Bu, temel insan özgürlüklerine yönelik bir saldırıdır” diyor.

Temmuz için mesele yalnızca trans topluluğunu ilgilendirmiyor.

Hükümetin LGBT+ bireyleri Türkiye’nin ekonomik ve sosyal problemleri için günah keçisi yapmaya çalıştığını savunan Temmuz, “Ama bu yalnızca bizimle ilgili değil; bu, vücut bütünlüğüyle ilgili bir mesele” diyor.

Temmuz insanları bu mevzuya hassas olmaya çağırıyor:

“Bedenlerimizi denetim etmeye başlayan bir hükümet herkesi tesirler. Bu, trans haklarından çok daha büyük bir mesele.”

BBC Türkçe, Sağlık Bakanlığı’ndan mevzulara ilişkin yorum talep etti lakin cevap alamadı.