‘Amerikalı şirketler dahi ABD’yi terk edebilir’

“Donald Trump, ‘Çin, çok üzücü anlaşma yapmak istiyor ama nereden başlayacaklarını bilmiyorlar. Aramalarını bekliyoruz. O telefon gelecek’ demiş az önce. ABD Başkanı Trump böylece bir anlaşma yapmak istediğini fakat kendi kurallarının kabul edilmesi gerketiğini söylüyor. Çin ise bu kaideleri kabul etmeyeceğini, atılacak her adıma aynı oranda cevap verileceğini söylüyor. Çinlilerin kendisini aramasını bekliyor. Ticaret görüşmelerini durdurmakla tehdit etmişti. Yüzde 50 ek verginin yanı sıra görüşmeleri tamamen durdurmakla tehdit etti. Çin de şayet yüzde 50 ek gümrük vergisi uygulanırsa, karşılık vereceğini belirtti. Aslında bu ‘ek gümrük vergileri’ gündemimize yeni girdi. Biz Türkiye olarak yüzde 10 ile bu işin kıyısında köşesinde kaldık biraz. ABD’nin ticaret savaşından ne anladığını çok bilmiyoruz bu yüzden. Trump iktidara gelirken kolay bir sloganı vardı: ‘Amerika’yı tekrar büyük yapalım’ diyordu. Bunun için de yara alan ABD iktisadını ayağa kaldırması gerekecek. Sayılara bakıyorum. 2001’de ABD’nin global üretimdeki hissesi yüzde 28’di. 2023’te ABD’nin global imalattaki hissesi yüzde 17’ye düşmüş durumda. ABD, 1997’den 2024’e kadar imalat sektöründe beş milyon istihdam kaybı yaşadı. Borçları da 36 trilyon doları aşmış durumda.

ABD, 2. Dünya Savaşı sonrası büyüyen iktisadıyla birlikte dünyanın üretim merkezi olmuştu. O kadar çok üretiyorlardı ki, Amerikan toplumu muazzam tüketim yapmasına karşın üretim hala daha fazlaydı ve tüm dünyaya ihracat yapıyorlardı. Şu Anda ise hisseleri sahiden azalmış durumda. Donald Trump bunu düzeltmek için iki türlü yol izliyor. Bu yollar birbirine çok uzak gözüküyor olabilir. Mesela emperyalist atılımlar ile Grönland’ı kendisine bağlamak istediğini söylüyor. Kanada’ya göz dikiyor. Ender toprak elementleri var. Ukrayna’da da bunu görüyoruz. Kimi yerlerde direkt, kimi yerlerde muahedeler yoluyla tekrar ABD’yi ayağa kaldıracağını söylüyor. Dişinin geçmediği ülkelere de ek gümrük vergisi uygulayacağını ifade ediyor. Bununla ne elde edecek? Artık ülkeler yurt dışında üretmek yerine ABD’ye gelecek. Zira hiçbir şirket yüksek gümrük vergilerine dayanamaz. Gelip Amerika’ya yatırım yaparlar. Hem üretim artar hem istihdam sağlanır, hem de ticaret açığı sona erer. Bu noktada gözüne en fazla kestirdiği ülke de Çin oluyor. Neden? Çin, ABD’nin hegemonyasını sarsıyor. Ekonomik hegemonyanın kaybolması ve el değiştirmesi demek, dünyadaki kuralları kimin yazacağının değişmesi demek. ABD, 2. Dünya Savaşı’nın akabinde serbest ticaretin baş denetçisi olmuştu. Üretim vardı. Kurumları da, yani Dünya Ticaret Örgütü dahil, belirliyordu.”

“Fakat ABD hegemonya kaybetmeye başlayınca, üretimden finansal alana kayma yaşandı. Üretim de Asya’ya kaydı. Trump da bütün bu öyküyü başa sarmak, o eski çocukluğundaki ‘Büyük Amerika’yı’ yeniden inşa etmek için dört koldan saldırıyor. Bir yandan işgal sinyalleri gönderiyor, diğer taraftan merkantalizm denilen yüksek gümrük duvarlarından bahsediyor. Ülke içinde de bir neoliberalizm var. Yurt içinde neoliberalizm, yurt dışında merkantilizm var. Çin’den ne istiyor pekala? Onlara gümrük vergisi uygulayacaklar, cevap vermeyecekler ve Trump’ın istediklerini yapacaklar. Trump, yüzde 50 ek gümrük vergisi uygulayacağını söylüyor. Fakat bu yüzde 50 gümrük vergisini uygulamasa bile, Çinli şirketlere verebileceği en büyük zararı yüzde 34 gümrükle vermiş durumda. Yani ABD Başkanı Trump bu yüzde 50’yi geri alsa bile fark etmeyecek. Esasen Çin şirketlerine verebileceği en büyük zararı verdi. Çinli şirketler, ABD’ye sattıkları mallarda kâr marjını ortalama yüzde 35 bandında elde ediyordu. Trump aslında yüzde 34 ek gümrük vergisi koyunca bu şirketlerin durumu zora girdi. Trump esasen ilk döneminde de Çin mallarına vergi uygulamıştı. Onları hesaba katmamıştık. Şu Anda bu yüzde 50’yi de eklersek, Çin mallarına yüzde 100’den fazla vergi uygulamış olacak. Yüzde 50 geri çekilse dahi Çin şirketleri için tablo karanlık. Trump diyor ya ‘Ben telefon bekliyorum’ diye… Çinli şirketler, yüzde 34’lük verginin masaya gelmediği hiçbir müzakere sürecine dahil olmayacaklar. Artık yüzde 34 ile yüzde iki bin arasında pek fark yok. Pekala, Trump bu yolda devam etti. Neyi başaracak? Şirketleri nitekim Çin’den ABD’ye döndürmeyi başarabilir mi? Asya’da hakikaten rekabetçi bir işgücü var. Asya hem ucuz işgücü hem teknolojik yenilik sunuyor.

Tesla’nın en büyük fabrikası Şanghay’da. Tesla, orada üç saniyede bir araç çıkartabiliyor ve bunu bütün dünyaya satabiliyor. Üretim kadar tüketim de Asya ülkelerine kaymış durumda. Apple için de durum bu türlü. Harikulade bir avantaj var. Tesla’nın geçen yıl sattığı 10 araçtan 4’ü Çin’e satıldı. Çin’in orta sınıfına sesleniyor. Çin tedarik zinciri sayesinde tüm Asya’ya açılabiliyor. Trump diyor ki, direkt gelip ABD’ye gelin. Fakat Çin, üretim kadar tüketim üssüne dönüşmeye çalışıyor. Çinliler de bu yüzden ‘Ben de senin araçlarına ve mallarına vergi koyacağım’ diyor. Bugün Trump, ABD’yi dünyaya ‘En büyük tüketim üssü ve pazar biziz. Herkes bize mahkum’ diye bir tablo çiziyor. Ama o denli değil. Bugün dünyadaki tüketimin yüzde 13’ü ABD’de gerçekleşiyor. Dünyanın en büyük tüketim pazarı Avrupa Birliği. Çin’in hissesi da yüzde 10. Yanlış bir algı yaratıyor. Galiba Amerikalıları kandırmak için. Yanlış bir tablo çizdiği ortada. Bundan Ötürü ilk etapta buraya fabrikaları ve istihdamı çekmesi hayli zor gözüküyor. Tüm dünya benzeri Çin de ticaret savaşının geleceğini biliyordu zati ve tedbirlerini alıyordu.”

“Perşembenin gelişi çarşambadan muhakkaktır derler ya… Çin, Trump’ın ilk devrinden beri bu ticaret savaşları ile yüz yüze geldi. Kimi pürüzler aşıldı, müzakereler yapıldı. Vergiler kondu, vergiler çekildi. Faz mutabakatları yapıldı. Sonra Biden geldi. Biden döneminde ticaret savaşlarının yüksek teknoloji alanına kaydığını gördük. Şu Anda de Trump ikinci döneminde derhal vergiler koymaya başladı. Çin de şerbetli olduğu için ataklarını hazırladı. Bunlardan birincisi, ticaret iştiraklerinde rotayı ABD’den diğer yerlere kaydırması oldu. Evvelce ABD ve Çin, birbirlerinin en büyük ticaret ortağıydı. Geldiğimiz nokta itibarıyla ABD, Çin’in en büyük üçüncü ticaret ortağı haline geldi. İlk sırada AB, ikinci sırada da ASEAN ülkeleri var. Tabii Çin şirketlerinin büyük zarar göreceği aşikar. En büyük üçüncü ticaret ortağı ile neredeyse iş yapamaz hale gelecekler. Ama ABD şirketleri de büyük zarar görecek. Amerikan borsalarında Apple, Tesla paylarının nasıl tepetaklak olduğunu gördük. Trump’ın yaptığı tamamen kaybet-kaybet senaryosu üstüne kurulu. Çinliler bu sürecin devam edeceğini gördüğü için taktiklerini değiştirmeye başladı. Bilhassa ekonomi alanında Çinliler, daha çok iç pazara yönelmek istiyor. Yalnızca ABD, kendi gümrük duvarlarını yükseltmiyor. Çin’in dolaylı yoldan diğer ülkelerle ticaret yapmasını da engellemeye çalışıyorlar. Vietnam örneği var. Vietnam üzerinden ABD’ye mal satmaya çalışıyorlardı. Direkt onları da cezalandırdı. Hatta ABD Dışişleri Bakanı Rubio, bakan olmadan evvel bir rapor yayınlamıştı. Rubio, bu raporda ‘Çin, üçüncü ülkeleri kullanarak ülkemize girmeye çalışıyor. Buna izin vermeyelim’ demişti.

Dolayısıyla Çin şunu görmüş durumda: Hem Avrupa ülkeleri ile tansiyon olduğu da aşikar subvansiyonlar yüzünden. Çin artık orta sınıfını geliştirip iç tüketime dayanmak istiyor. Bunun ismini da ikili deveran modeli koydular. Bir yandan ihracata devam edecekler ama ekonomik büyümenin merkezi içerideki tüketim olacak. Burada da bir sorun var. Çinliler, diğer Asya toplumları benzeri büyük tasarruf oranlarıyla biliniyor. Hatta Çinliler, Japonya ve Güney Kore benzeri yüksek tasarruf toplumlarının da çok ilerisinde. Para harcamayı sevmeyen milletler bunlar. Ama Çin o denli bir noktada ki, OECD ülkelerinin dahi altında kalıyor para harcamada. Çin, bugüne kadar hep şirketler üzerinden tedbirler aldı. Belediyelere yardımlar yapıldı, şirketlere kurtarma paketleri açıklandı. İnşt sektörü canlandırıldı. Bunlar büyüyor ama Çin’de iki toplum yapıldı. Çin Ulusal Halk Meclisi Toplantısı ve Çin Halk Dayanışma Toplantısı yapıldı. Çıkan karar şuydu: Orta sınıfı genişletmek için minimum fiyatı artırmak. Otuz maddelik plandaki en çok önemli aşama buydu. Orta sınıfın genişletilmesi için sigortaların karşılanması, fazla mesailer konusundaki kontrollerin sıkılaşması, çocuklu ailelere çocuk yardımı, yaşlıların bakım hizmetlerinin ucuzlaştırılması benzeri tedbirlerle satın alma gücünü artırmak istiyorlar. Böylelikle iç pazara dayanacaklar. Bizde ekonomik kriz var ama buna karşın Çinliler bizden fazla tasarruf yapıyor. Çin iç pazara yaslanıyor. İkincisi, üretim kadar tüketimin de Asya’ya kaydığını görüyoruz ve birçok ülke serbest ticaret muahedesi imzalıyor. Burada en kapsamlı anlaşma, Bölgesel Kapsamlı Ekonomik Paydaşlık mutabakatı. Dünyanın en büyük serbest ticaret muahedesi. Bunun içinde Çin, Avustrlaya, Japonya ve Güney Kore de var.”

“Gördüğüm kadarıyla Asya’daki pek çok ülke, mesela Japonya ve Güney Kore, üçlü görüşme gerçekleştirdi. Japonya, Güney Kore ve Çin, yani ihtilaflı üç ülke, Trump yüzünden bir araya geldi şeklinde haberler vardı. Burada gümrük vergilerinin ele alındığı söylendi ama taraflar bunu çok gündeme getirmedi. Japonlar, ‘Trump’ı konuşmadık’ dedi. Muhtemelen ilerleyen günlerde hepsi gündeme gelecek. Tedarik zincirlerinde Asya birbirine bağlı. Çin’in globalleşmede geri dönülmesinin çok zor olduğunu vurguladığı nokta bu. Sermaye ve üretim tek bir ülkede kalmıyor. Birçok ülkeyi dolaşarak zincir kuruluyor. Trump’ın değil Beyaz Saray’daki yılları, ömrü bile yetmeyebilir tedarik zincirlerini tamamen değiştirmeye. Ülkeler de benim gördüğüm kadarıyla kendi aralarında serbest ticaret mutabakatlarını daha fazla uygulamak isteyecek. Birçok Amerikalı şirket de bu mutabakatların olduğu ülkelere katılmak isteyecek. Elon Musk’ı görüyoruz. Musk, vergi sıkıntısıyla ilgili hiçbir şey söylemedi. İtalya’daki Lig Partisi toplantısına katıldı ve ‘Avrupa’da umarım sıfır vergi olur’ dedi. Trump’ın yardımcısı Navarro da ‘O, otomotiv montajcısı’ dedi. Bir anda Musk’ı bile harcama yoluna gittiler. Ben ilerleyen periyotta bırakın şirketlerin ABD’ye dönmesini, tam aykırısı serbest ticaret muahedesine taraf ülkelere konuşlanacağını düşünüyorum. Burada AB’nin hali çok önemli. AB büyük bir pazar. Ama işte Washington’daki eski müesses nizamın yapısından kurtulamadıkları için, potansiyel ortak olan Çin benzeri Asya ülkelerine daha uzaklıklı yaklaşıyorlar.”

“Özellikle teknoloji alanında Çin iştiraki olmadan Avrupa’nın atılım yapabileceğini düşünmüyorum. Yapay zeka denilince OpenAI, Çin denilince DeepSeek. Güneş güçleri denilince Çin lider. ABD’nin esasen ilgisi yok. Elektrikli araçlarda Tesla da var Çin markaları da var. Avrupa’nın hangi markası öne çıkabiliyor? 5G, 6G tartışmaları var. Çin bunları uygulamaya koydu. Bugün Avrupa, dişe dokunur bir teknoloji üretemiyor. Avrupa, plastik kapakları nasıl ayrıştıracağının tartışmasını yapıyor. Yani Çin ile paydaşlık kurmadan Avrupa’nın ARGE yapabileceğini düşünmüyorum. Bu noktada Çin ve AB, masaya bir şekilde oturmaya çalışacak. Çin, en büyük üçüncü pazarını kaybettiği için daha fazla Avrupalı firmalara imkan sağlamak isteyecektir ya da o pazara girmeye çalışacaktır. Bu mevzu biraz siyasi. Şayet Avrupalı yöneticiler siyasi tahakkümü aşabilirse, Çin ile bir şekilde orta yolu bulabilir diye düşünüyorum.”