6 Şubat depremlerinde neden en yeni binalar bile yıkıldı, yapı denetim sistemindeki sorunlar neler?

6 Şubat sarsıntılarında neden en yeni binalar bile yıkıldı, yapı kontrol sistemindeki problemler neler?

6 Şubat depremlerinde neden en yeni binalar bile yıkıldı, yapı denetim sistemindeki sorunlar neler?
Ekonomi
Yayınlama: 05.02.2024
2
A+
A-

“Bu binanın ismini ve yerini bile bilmiyordum, orada hiç kontrol yapmadım ama kâğıt üzerinde denetçi gözüküyordum.”

6 Şubat 2023’te meydana gelen zelzelelerde Kahramanmaraş’ta 69 kişinin hayatını kaybettiği bir binanın denetçisi olan 75 yaşındaki mühendis Hasan, Türkiye’de diplomasını yapı kontrol şirketlerine “kiralayan” mühendislerden yalnızca biri.

Soyadının açıklanmasını istemeyen Hasan, mahkemedeki ifadesinde yalnızca kâğıt üzerinde denetçi olduğunu, 2015 yılında yapılan o binaya hiç gitmediğini söyledi:

“Adli denetimle bırakılınca araştırdım ve diplomamı verdiğim yapı kontrol firmasının kâğıt üzerinde beni denetçi gösterdiğini anladım. Bu binayla herhangi bir ilgim yoktu, o şantiyede hiçbir zaman kontrol yapmadım.”

Firmada sırf proje denetmenliği yaptığını ve diğer vazifelerden haberinin olmadığını söyleyen mühendis, donatı ve materyal kalitesi yetersizliği sebebiyle eksper raporunda asli kusurlu bulundu.

Kahramanmaraş’ta 2011’de üretimi tamamlanan ve zelzelelerde yaklaşık 1400 kişinin hayatını kaybettiği Ebrar Sitesi’yle ilgili davanın sanıklarından proje müellifi F.B.Ö ise mahkemedeki ifadesinde, “Binanın yıkılmasıyla ilgili sorumluluğum yok. Binanın denetim ve kontrolüne gitmedim. Binanın yerini bile bilmiyorum” dedi.

Yapı kontrol sistemindeki “kiralık diploma” sorunu yıllar öncesine dayanıyor.

Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı müfettişlerinin 2011 ve 2015’te hazırladığı kontrol raporunda, yapı kontrol sistemindeki pek çok problemle birlikte buna da dikkat çekilmişti.

BBC Türkçe’nin ulaştığı raporda, yapı kontrolden sorumlu şahısların yarısının kimlik bilgilerinin hatalı/sahte olduğu, data güvenliğinin bulunmadığı ve “sahadaki uygulamaların denetim dışı” kaldığı belirtildi.

Raporda, “Sisteme girilen bilgilerin yapısı düşünüldüğünde, alandaki uygulamaların denetim dışı kaldığı söylenebilir. Tespitlerimiz, istatistiki bilgi olarak dahi ürkütücü boyuttadır. Sistemde mühendislik açısından tesirli bir denetim yok” sözleri yer aldı.

Rapor 4 yıl bekletildikten sonra 2015 yılında birtakım eksikliklerin tamamlanması için müfettişlere geri gönderildi lakin müfettişler raporun eksiksiz olduğunu savunarak, raporu aynı formuyla Rehberlik ve Teftiş Başkanlığı’na yeniden sundu.

Müfettişlerin yapı kontrol sisteminde tespit ettiği meselelerin çoğu bugün hala devam ediyor.

Dr. İnşt Mühendisi ve Avukat Levent Mazılıgüney, “O yıllarda sağlıklı yapılmayan ve denetlenmeyen birtakım binalar, zelzelede insanların doruğuna yıkıldı” diyor.

Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, haber yayımlanana dek sorularımıza karşılık vermedi.

Sistemdeki kimlik bilgilerinin yarısı yanlışlı yahut sahteydi

Müfettişler, yapı materyallerinin laboratuvar sonuçları olmadan da bina yapılabildiğini ve ölmüş mühendislerin bile kâğıt üzerinde denetçi olarak gösterildiğini tespit etti.

Ayrıca sistemde kimlik numaraları ve sicil numaralarını denetim eden bir yapı olmadığı, belediyeler onayladığı sürece her türlü yanılgılı datanın sisteme girilebildiği ve bilgi güvenliği olmadığı belirtildi:

“Yapı kontrol firması tarafından sisteme girilen bilgiler, ilgili yönetim tarafından tesirli bir denetim olmaksızın onaylanarak sisteme alınıyor. Türkiye’de yapı kontrol datalarının güvenliğinden bahsetmek mümkün değil.”

Örneğin sistemde kayıtlı denetçi, denetim elemanı, proje müellifi, şantiye şefi ve şirket ortaklarının yüzde 49’unun kimlik bilgileri “yanlış/sahte yahut tekrarlanmış olarak” girilmişti.

İnştı mevzuat ve yönetmeliklere uygun olarak yürütmekle görevli olan proje müelliflerinin yüzde 65,9’unun kimlik bilgileri hatalı/sahte yahut tekrarlanmış bulundu.

Yapı denetim elemanlarında ise bu oran yüzde 67 düzeyindeydi.

Mazılıgüney, sistemdeki bilgi eksikliği sebebiyle bugün pek çok sarsıntı davasında yargılamaların olumsuz etkilendiğini söylüyor:

“İnştta sorumlu bireylere dair data almak istiyoruz fakat bulamıyoruz. Projesine, taban etüdüne ve kontrolle ilgili birçok evrakına ulaşamadığımız yapılarla ilgili kör dövüşü yapar benzeri yargılama yapıyoruz.

“Sistemde denetçi görünen kişinin kimlik numarası bir diğerine ait çıkıyor, sonra mühendisler ‘Aslında ben o şantiyede hiç çalışmamıştım’ diyorlar. Kusurlu datalar suyu bulandırıyor, sorumluluk kimde tartışması başlıyor. Bu kontrole kim gitti yahut kontrol hiç mi yapılmadı?”

Raporda ayrıyeten, 2008 yılından itibaren girilen dataların 2011 yılına dek yedeklenmediği, 2008 öncesi kullanılan sistemde ise “her türlü değişikliğin yapılabildiği” kaydedildi.

Mazılıgüney, “Sahada birçok dokümanın fiziki olarak hazırlanması her zamanzorunlu fakat sonrasında dijital olarak kaydı mümkündü. Kayıtların dijital ortamda ve değişmezlikleri sağlanmış olarak saklanmıyor oluşu vahim bir durum” diyor.

Veri güvenliği artık sağlanabiliyor mu?

İnştlardaki denetçiler artık kimlik bilgileriyle entegre olan merkezi bir bilgi sistemi üzerinden atanıyor lakin meslek odasına kayıtlı gerçek bir mühendis olup olmadıkları teyit edilmiyor.

İnşt Mühendisleri Odası Hatay Şube Başkanı İnal Büyükaşık, “Denetçi olmadan önce, ‘ben inşt mühendisiyim’ diye thhütname veriyorsunuz ve bu kâfi oluyor. En büyük sorun bu” diyerek anlatıyor:

“Halbuki projede çalışacak mühendislerin bilgilerinin meslek odalarından talep edilmesi gerekiyor. Projeye başlamadan önce meslek odalarından ‘sicil durum belgesi’ talep etmeme yönünde diretiyorlar.”

6 Şubat sarsıntılarından sonra meslek yaşı üçten az olan mühendislerin belli bir kata kadar proje yapabilmesi sonu getirildi.

Büyükaşık ise bu yasağın uygulanabilmesi için de meslek odalarına ihtiyaç olduğunu zira meslek yaşı kayıtlarının yalnızca meslek odalarında tutulduğunu hatırlatarak, yalnızca bu kriterin de kâfi olmayacağını söylüyor.

Yapı kontrolün fiyatı müteahhitler tarafından ödeniyordu

Türkiye’de yapı kontrol 19 pilot ilde başladı ve 2011 yılında ülke çapında yaygınlaştırıldı.

2019 yılına kadar, inştı denetlemekle sorumlu bireylerin fiyatı, yapı sahipleri tarafından ödenmesi gerekirken, mevzuata aykırı bir biçimde müteahhitler tarafından ödeniyordu.

Bu sorunu 2011 yılında tespit eden müfettişler, yapı kontrol şirketleri ile müteahhitler arasındaki maddi bağın koparılması gerektiğini, aksi halde “etkili bir kontrol yapılamayacağını” belirtmişti.

Mazılıgüney, “Kimse parasını aldığı kişiyi denetleyemez, bu akla yatkın bir durum değil. Bu temel sorun yıllardır dile getirilmesine karşın çok geç kalındı” diyor.

Hatay’da 2013 yılında yapılan Rönesans Sitesi’nde de yaklaşık 1000 kişi, sarsıntılarda hayatını kaybetti.

Peki, yıkılan binaların kaçı yapı kontrol geçirmişti?

Adalet ve Kalkınma Partisi (AKP) İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanı Adayı Murat Kurum, 23 Şubat 2023’te Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanıyken yaptığı açıklamada şunları söyledi:

“Elazığ, Malatya, İzmir sarsıntılarında de gördüğümüz, yıkılan binaların yüzde 98’inin yapı kontrol hizmeti almamış binalar olduğunu görüyoruz. 1999 öncesi yapılmış ve herhangi bir yapı kontrol hizmeti almamış, mühendislik hizmeti almamış olduğunu görüyoruz.”

Ancak uzmanlar, bu datanın gerçekçi olmadığını savunuyor.

Şehir Plancısı Nihat Yıldız araştırmasında, yalnızca Gaziantep Nurdağı’nda yıkılan binaların yüzde 19’unun 2008 yılı sonrası yapıldığını tespit etti.

Mazılıgüney de alandaki müşahedelerine göre yıkılan binaların yüzde 20’sinin 2000 yılı sonrasına ait olduğunu söylüyor:

“Elbette bu ferdi müşahede. Yetkililerin ifade ettiği bilgiyi denetim edeceğimiz bir data tabanı mlesef yok. İyi çalışan bir yapı kontrol sistemi olsaydı yıkım oranı çok daha düşük olurdu.”

Fakat en yeni binaların bile yıkılmasının yanı sıra, kontrol geçiren ve 2000 sonrası yapılan binaların çok daha az oranda yıkıldığı söylenebilir.

Yeni binalardaki hazır beton kullanımı, zelzele güvenliğine yönelik mevzuatın gelişmesi, imal teknolojisindeki gelişmeler ve sarsıntı şuurunun artması benzeri faktörler de güvenliğin artmasında tesirli oldu.

‘Yapı kontrol içerisinde önemli bir sahtecilik var’

Müfettişler, mevzuat gereği yapı kontrol sektöründe çalışanlara çok düşük fiyatlar ödenmesinin pek çok sorunu beraberinde getirdiğini kaydetti.

Yapı kontrol şirketleri, yapının toplam maliyetinin yüzde 1,5’u kadar ödeme alıyor, bu oran imal müddeti iki yılı aşan inştlar için yılda yüzde 5 artırılıyor.

Mazılıgüney, emlakçılar satış fiyatı üzerinden yüzde 4 komisyon alırken yapı kontrol çalışanlarına yüzde 1,5 ödenmesini eleştiriyor:

“Yapı kontrol firmaları çok düşük fiyatla çalıştığı için, çok ucuza işçi çalıştırmaları gerekiyor. Bunun için de en büyük insan kaynakları, düşük emekli mşlarıyla geçinemeyen mühendisler.”

“Yıllardır çoğunluğu 50-60 yaşını geçmiş mühendisler, diplomalarını bir nevi kiraya verdiler, kâğıt üzerinde orada kontrol yapıyormuş benzeri gözüktüler ama hiç şantiyeye dahi gitmediler.”

Müfettişler, sistemde kayıtlı yapı denetçilerinin yüzde 87’sinin 50 yaşın, yüzde 51’ininse 60 yaşın üzerinde olduğunu tespit etti.

Müfettişlere göre denetçilerin çok büyük bir kısmının ileri yaşta olması, denetçilerin çoğunlukla şantiyeye hiç gitmeden, “kâğıt üzerinde” kontrol yaptığının bir göstergesiydi:

“Bu oranın giderek arttığı düşünüldüğünde; denetçilerin parmak izleri alınsın, bu parmak izlerini uyduyla irtibatlı bir alete bastırarak denetçinin sahada olup olmadığı saptansın, yahut istenirse denetçilere çip takılsın – YDK (Yapı Kontrol Kuruluşu) ile müteahhit arasındaki maddi bağ koparılmadığı, YDK müteahhide bir yaptırım uygulayamadığı surece buna benzer uygulamalar afaki kalacaktır.”

Mazılıgüney, sarsıntı bölgesindeki bir şehirde “yapı kontrol kahvehanesi” olarak bilinen bir kahvehane olduğunu, ileri yaştaki emekli denetçilerin günlerini bu kahvehanede geçirerek, masa başından ‘denetim’ yaptığını söylüyor:

“Deprem yargılamalarında pek çok mühendis ‘Ben bu binaya hiç gitmedim’ diyerek savunma yaptı. Zira yapı kontrol firmasına diplomasını vermiş, kendisine bir ücret yatırıldıktan sonra, benim diplomamla ne yapılıyor diye dönüp de sormamış. Yapı kontrol içerisinde önemli bir sahtecilik var ve bu yıllardır biliniyor.”

Depremlerden 2 ay önce, 75 yaşını dolduran mimar ve mühendisler ile yardımcı denetim elemanlarının şantiyelerde denetçi olmasına mani getirildi. Sarsıntıdan sonra bu uygulama, şantiye şefleri ve teknik işçisi de kapsayacak şekilde genişletildi.

‘Fayın tam üzerinde kamu binaları vardı’

Yapı kontrol firmaları, inşt tamamlanma oranına göre devletten yapılan iş miktarı kadar ödeme (hak ediş) alıyor.

Raporda hak ediş tarihlerinin belediyeler tarafından manuel olarak değiştirilebildiği ve bunun yazılımla önlenmesi gerektiği belirtildi:

“Yıl sonu hak edişleri gerçek seviyeyi göstermekten uzak olup, cezalı durumlarda suiistimal edilmeye açıktır. İlgili yönetim hakkedişi güncelleyerek, yapı kontrol kuruluşunun talep ettiği düzeyden daha fazlasına onay verebilmektedir.”

Yerel yönetimler, yalnızca sistemdeki yanılgılı bilgilerden değil, yapılaşmaması gereken alanlara verilen imardan da sorumlu.

Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği (TMMOB) Jeoloji Mühendisleri Odası (JMO), ülke genelinde 4 bin 159 okulun sarsıntı riski yüksek alanlarda bulunduğunu ve 191 okulun direkt fay hattı üzerinde yer aldığını açıkladı.

Nitekim zelzele bölgesinde, yönetmeliğe göre olağan konutlardan 1,5 kat daha fazla sarsıntı yüküne dayanması gereken hastaneler, okullar, mescitler ve belediye binaları benzeri onlarca kamu binası da yerle bir oldu.

Mazılıgüney ise “Güvenliği sağlamanın en az yarısı imar çalışmalarındadır. Fakat fay üzerine, bataklığa, tarım yerlerine imar verilmiş, yüksek kat yapılmasına izin verilmişti. Fayın tam üzerinde kamu binaları vardı” diyor.

‘Mühendisler uzmanlaşmıyor, her isteyen müteahhit olabiliyor’

Türkiye’de 18 yaşını dolduran ve en az lise mezunu herkes müteahhit olabiliyor.

Resmi verilere göre Türkiye’de 450 binin üzerinde müteahhit bulunuyor. Bu sayı, Avrupa ülkelerindeki toplam müteahhit sayısından en az 10 kat fazla.

Mazılıgüney, “Müteahhitlik için hiçbir kriter yok, her isteyen müteahhit olabiliyor. Berber dükkânı açmak için çeşitli sertifikalara gereksiniminiz varken müteahhit olmak hiçbir şeye gereksiniminiz yok” diyor.

Ayrıca bir mühendis, diplomasını aldıktan çabucak sonra ister gökdelen ister baraj olsun, istediği inşta başlayabiliyor.

Mazılıgüney, “Böyle bir yetki genişliği doğru değil. Bu mantıksızlık bizi öldürüyor. Meslek örgütleri tarafından 2000 yılından beri gündeme getirilen uzman mühendisliği engelleyen herkes, bu yıkımlardan sorumludur” diyor.

Öte yandan Türkiye’de binanızın şantiye şefi bir inşt mühendisi olmak zorunda değil. Üniversiteden yeni mezun olmuş elektrik ve makine mühendislerinin de şantiye şefliği yapma yetkisi bulunuyor.

Büyükaşık ise aynı yetkinlik sıkıntısının denetçilikte de sürdüğünü ifade ederek, “Denetçilik benzeri önemli bir iş, bu alanda uzmanlaşmamış insanlar tarafından yapılabiliyor” diyor.

‘Bakanlıktaki yönetimciler mevcut kusurları biliyordu’

Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı müfettişlerinin raporunda, sisteme dahil olan tüm tarafların sorumlulukları ve ihmalleri olduğu vurgulandı.

Problemleri çözmekte “aciz kaldığı” bedellendirilen Yapı Kontrol Dairesi Başkanlığı’nın ise yeniden yapılandırılması önerildi.

Mevcut kusurların birçoğunun kurum işçisi ve yönetimciler tarafından da bilindiği lakin “hataların düzeltilmesi için faal bir çalışma yapılmadığı” belirtildi.

Bakanlığın kullandığı bilgi sistemlerinin çok büyük bir sahayı etkilediğini belirten müfettişler, bu alanlarda uzman takımların çalışması gerektiğini söyledi:

“Yapı Kontrol Başkanlığı’nda kâfi sayıda mühendis olmaması, sistemde çok sayıda ‘hatalı, yanlış yahut sahte’ kimlik bilgileri ve oda sicil numaraları bulunması ve sisteme data girişinin ‘kontrolsüz’ olması, 2011 öncesine ait data tabanı yedekleri olmaması ve bu kusurların 4 yıldır devam ediyor olması kabul edilemez.

“Genel olarak tespiti yapılan bu kayıtların her birinin bir denetçiye, bir inşta, bir firmaya yahut ilgili bir yönetime ait misyonlar ve yaptırımlar içerir. Kontrolsüz bırakılan her alanın taşıdığı risk nedeniyle farklı ayrı kıymetlendirilmesi gerekir.”

, , , ,
Bir Yorum Yazın

Ziyaretçi Yorumları - 0 Yorum

Henüz yorum yapılmamış.